ΧΩΝΟΣ
(missing english version)
Ονομασία: Χώνος ή σπηλιά Σάρχου (Πλατ./ντ.)
Είδος καρστικής μορφής: Σπήλαιο
Τόπος
Νομός: Ηρακλείου
Δήμος: Κρουσώνα
Χωριό: Σάρχος
Ορεινό συγκρότημα: Ψηλορείτης Τοποθεσία: Χώνος, Νοτικό Χαλέπας
Υψόμετρο: 276μ.

Σπηλαιογραφία
Διαστάσεις: Συνολικό μήκος διαδρομών 1134μ. Βάθος 228μ.
Στοιχεία εισόδου: Πόρος ημικυκλικής διατομής, διαστάσεων 4,5μ. σε πλάτος και 3μ. σε ύψος, που δημιουργεί στεγασμένο προθάλαμο τύπου θόλου. Περιγραφή: Το μεγαλύτερο σε ανάπτυγμα γνωστό σπήλαιο της περιοχής Μαλεβιζίου. Χαρακτηριστικό γνώρισμα του σπηλαίου είναι η συνεχής εναλλαγή αιθουσών και ευρύχωρων σχετικά διαδρόμων-γαλαριών. Σε όλο το μήκος του οι κλίσεις είναι μεγάλες και διαρκώς κατηφορικές. Ο σπηλαιοδιάκοσμος σπανίζει και, όπου υπάρχει, βρίσκεται σε προχωρημένη φάση αποσάθρωσης. Το βασικό του όμως χαρακτηριστικό είναι η διάκρισή του σε δύο ζώνες οι οποίες διαφοροποιούνται υδρολογικά και μορφολογικά: η πρώτη ξεκινά από την είσοδο και εκτείνεται 780μ. σε μήκος και 130μ. σε βάθος και είναι το περιστασιακά ενεργό τμήμα του σπηλαίου που δέχεται εισροές νερού σε εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις. Η δεύτερη ζώνη ξεκινά από το τέλος της προηγούμενης και εκτείνεται σε όλο το μήκος του σπηλαίου μέχρι το βάθος των 228μ. Πρόκειται για το εποχικά ενεργό δίκτυο όπου υπάρχει έντονη ροή νερού σε περιόδους βροχοπτώσεων. Το σπήλαιο αποτελεί ενδιαίτημα για τρία σημαντικά είδη νυχτερίδων της Κρήτης.
Λιθωματικός διάκοσμος: Λιγοστός και παλιός σπηλαιοδιάκοσμος, σε φάση αποσάθρωσης. Επικρατέστεροι τύποι είναι οι ρευματόλιθοι, οι σταλαγμίτες, οι σταλακτίτες και λίγα κοραλλοειδή.

Γεωλογία
Σχηματισμός / προέλευση: Ο «Χώνος» έχει διανοιχθεί σε έντονα τεκτονισμένους και καρστικοποιημένους ασβεστόλιθους της Τρίπολης (Ανώτερου Κρητιδικού) επωθημένους πάνω σε φυλλίτες. Οι κλίσεις των στρωμάτων παρουσιάζονται νότιες, καθώς το σπήλαιο αναπτύσσεται πιθανότατα κατά μήκος ενός ρήγματος που βρίσκεται νοτίως του Κρουσώνα με κατεύθυνση Ν-Β. Κατά μία υπόθεση, ο Χώνος αποτελεί μια παλιά καρστικοποιημένη ζώνη που σχηματίστηκε πριν από 20 εκ. χρόνια υποθαλάσσια και, με τις συνεχείς ανόδους της ζώνης της Ίδης ήρθε στην επιφάνεια. Πρακτικά, το σπήλαιο είναι ένας παλιός αγωγός («ανάβλυση») που διοχέτευε ένα μέρος από τα νερά του όρους Ίδη στα βόρεια παράλια. Μετά από το Μεσσήνιο, όταν πραγματοποιήθηκαν οι τεκτονικές ανυψώσεις του Ψηλορείτη, το σπήλαιο απενεργοποιήθηκε, καθώς υπέστη ανύψωση.
Στοιχεία υδρολογίας: Όπως υποδηλώνει και το όνομά του, ο Χώνος είναι μια καταβόθρα που αποστραγγίζει τρεχούμενα νερά μέσα από τα χάσματα που βρίσκονται στο «Κρουσανιώτικο λιβάδι» και το «Βρωμονερό»(+). Την περίοδο έντονων βροχοπτώσεων, μεγάλες ποσότητες νερού εισρέουν στο σπήλαιο μέσα από τα κατώτερα στρώματά του και πλημμυρίζουν τους αγωγούς του από κάτω προς τα πάνω. Ο Χώνος είναι η κλασική περίπτωση πηγής τύπου «υπό πίεση», που μέχρι πριν από 25 χρόνια(++) έβγαζε νερό ποσότητας 23 κυβικών μέτρων(+++) από την είσοδο (απόσταση εισόδου πυθμένα 228μ.).

Ανθρωπολογικά στοιχεία
Το σπήλαιο επισκέπτονταν ανέκαθεν οι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής είτε για λόγους βιοπορισμού (κτηνοτρόφοι) είτε για προστασία. Έχει μεγάλη ιστορική σημασία καθώς κατά τη διάρκεια των επαναστάσεων κατά των Τούρκων οι κάτοικοι το χρησιμοποιούσαν ως καταφύγιο. Το 1984 ο πολιτιστικός σύλλογος Σάρχου υπέβαλε στην Εφορία Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας αίτημα για την προστασία του περιβάλλοντός του. Αργότερα, το 1992, επιχειρήθηκε η πλήρης εξερεύνηση και χαρτογράφησή του στο πλαίσιο των προσπαθειών των αρμοδίων αρχών για αξιοποίηση των νερών της πηγής του Αλμυρού στο Νομό Ηρακλείου(++++).

Ιστορικό εξερεύνησης
Οι υπάρχουσες γραπτές μαρτυρίες για το Χώνο είναι του Μ. Δάφνερ στο «Οδοιπορικές εντυπώσεις από τη Δυτική Κρήτη», του R. Pashley στο «Travels in Greece»(+++++), του Raulin «Description physique de l'ile de Crete»(++++++) και άλλων. Σχετική δημοσίευση έκανε και ο Ιωάννης Πετρόχειλος το 1954. Το 1963 επισκέφτηκε το σπήλαιο κλιμάκιο της Ε.Σ.Ε. με επικεφαλής τους Τζ. Ζερβουδάκη και Α. Σταυρίδη. Οι σπηλαιολόγοι πραγματοποίησαν εξερεύνηση και χαρτογράφηση των πρώτων 300μ.(+++++++) Ο Ε. Πλατάκης το κατέγραψε στο έργο του «Σπήλαια και άλλαι καρστικαί μορφαί της Κρήτης» με κωδικό 316.



(+) Πόλγες που βρίσκονται σε μεγαλύτερα υψόμετρα.
(++) Η τελευταία καταγραφή του γεγονότος έγινε το 1975 (Σπ.Ο.Κ., Σπηλαιολογικές Περιηγήσεις στην Κρήτη Ι: Υπόγεια Ποτάμια: 2008, σελ. 149).
(+++) Κατά την εκτίμηση του Ελευθερίου Πλατάκη το 1975.
(++++) Υπουργείο Γεωργίας, 1992.
(+++++) Λονδίνο 1837.
(++++++) Παρίσι 1869.
(+++++++) Δ.Ε.Σ.Ε. Τόμος VII, Τ.2 Απρ.-Ιουν. 1963.